Ο επιστήμονας
έχει επιστημονική ευθύνη. Βασικός άξονας της επιστημονικής ευθύνης είναι ότι ο επιστήμονας πρέπει να λειτουργεί με ανθρωπισμό, που σημαίνει ότι οφείλει σεβασμό σε κάθε μορφή ζωής και πρέπει
να θεωρεί καλό ό,τι μπορεί να διατηρήσει και να εξυψώσει τη ζωή και κακό ό,τι
καταστρέφει και υποβαθμίζει τη ζωή. Στα πλαίσια της επιστημονικής του ευθύνης
κάθε επιστήμονας οφείλει να αρνείται, ακόμη και με προσωπικό κόστος, να συμμετάσχει
σε ύποπτα ή αδιαφανή προγράμματα και επικίνδυνες έρευνες και εφαρμογές.
Δυστυχώς
όμως πολλοί επιστήμονες έχουν υπάρξει κατώτεροι της αποστολής τους με
αποτέλεσμα να βιώνει σήμερα η ανθρωπότητα την απειλή από πυρηνικά, χημικά και βιολογικά όπλα, ύποπτα μεταλλαγμένα
τρόφιμα, επικίνδυνα πειράματα γενετικής μηχανικής, και καταστροφή του
περιβάλλοντος.
Και το πιο
τραγικό είναι ότι όσες φορές κάποιοι επιστήμονες βρέθηκαν στην ανάγκη να
λογοδοτήσουν για κάποιες τραγικές επιστημονικές ανακαλύψεις τους ή παραλείψεις
τους χρησιμοποίησαν τα ίδια κλισέ, όπως «η επιστήμη είναι πολιτικά ουδέτερη», «
επιστήμη για την επιστήμη», « αλήθεια για την αλήθεια», που σημαίνουν με άλλα
λόγια ότι τον επιστήμονα πρέπει να τον ενδιαφέρει μόνο το επιστημονικό σκέλος
ενός θέματος και ότι η εφαρμογή, οι συνέπειες και η ενημέρωση είναι ευθύνη των
πολιτικών ή άλλων θεσμών. Η θέση αυτή είναι λανθασμένη, δειλή, ανεύθυνη και
άδικη απέναντι στους συνανθρώπους τους που τους εμπιστεύονται και τους τιμούν. Ακόμη κι αν διέτρεχαν κάποιου είδους κίνδυνο
όφειλαν να επιδείξουν αυταπάρνηση και να αρνούνταν τη συμμετοχή τους.
Μια άλλη
πτυχή της επιστημονικής ευθύνης του επιστήμονα είναι ότι οφείλει να υπηρετεί
την αλήθεια. Καμιά στείρα προσήλωση σε ιδεολογίες δεν επιτρέπεται να θολώνει την επιστημονική του
κρίση. Ο επιστήμονας δεν πρέπει να επιτρέπει στον εαυτό του να παρασυρθεί από
φιλοδοξία και εγωισμό, ούτε να βλέπει τον εαυτό του ως αυθεντία. Κάτι τέτοιο θα
μπορούσε να τον παγιδέψει σε επιστημονικές εμμονές, θα του θόλωνε την κρίση και
θα τον έκανε να μη βλέπει κάτι νέο που θα αποκαλυπτόταν. Αυτός καλύτερα απ’
όλους πρέπει να ξέρει ότι αυτό που σήμερα θεωρείται αλήθεια αύριο μπορεί να
αποδειχθεί πλάνη ή μισή αλήθεια και ότι η αλήθεια είναι πολλαπλή και θέλει την
συνεργασία πολλών ανθρώπων για να αποκαλυφθεί.
Συνεπακόλουθη
της επιστημονικής ευθύνης του επιστήμονα είναι η κοινωνική του ευθύνη. Η
κοινωνική του ευθύνη έχει δύο παραμέτρους. Πρώτον, οφείλει να μην αφήνει έδαφος
για παραπληροφόρηση και για εκμετάλλευση των αποτελεσμάτων μιας έρευνας σε
βάρος του συνόλου. Γι’ αυτό πρέπει να βρίσκεται σε ανοιχτή γραμμή επικοινωνίας
με την κοινωνία και να την ενημερώνει για τις έρευνες που γίνονται και την εξέλιξή τους και για
τους κινδύνους που ελλοχεύουν αν κάποιες έρευνες χρησιμοποιηθούν για λάθος
σκοπούς. Αυτό για παράδειγμα έκανε η επιστημονική ομάδα γενετικής τους Πανεπιστημίου
του Εδιμβούργου όταν κατήγγειλε τους συναδέλφους της γενετιστές του Σικάγου ότι
ετοιμάζουν την κλωνοποίηση του ανθρώπου.
Δεύτερον, η κοινωνική ευθύνη του επιστήμονα έχει και
μια άλλη διάσταση. Ως πνευματικός άνθρωπος πρέπει να βρίσκεται σε εγρήγορση
για όλα τα θέματα που αφορούν
την κοινωνία του, να επιδεικνύει αυξημένη κοινωνική συνείδηση και να είναι
παρών στους αγώνες για την επίλυσή τους από οποιαδήποτε θέση βρεθεί. Είτε ως πρωτοστάτης, είτε ως απλός στρατιώτης
ανάμεσα στους συμπολίτες του, είτε από κάποιο δημόσιο αξίωμα που θα του
ανατεθεί, οφείλει να πολεμήσει τα φαινόμενα που διαλύουν και καταστρέφουν μια
κοινωνία. Δεν έχει σημασία αν τα προβλήματα αυτά εμπίπτουν ή όχι στον δικό του
επιστημονικό τομέα, αυτός έχει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον την
πνευματική υποδομή για να τα κατανοήσει, να τα αναλύσει και να τα αντιμετωπίσει
με ορθολογισμό.
Βέβαια για να μπορέσει ο επιστήμονας να
σταθεί στο ύψος της επιστημονικής και κοινωνικής του ευθύνης πρέπει να είναι
ελεύθερος από οικονομικές εξαρτήσεις, έπαρση και ελιτισμό, να μη κάμπτεται, να
μπορεί να κάνει θυσίες, να μπορεί κυρίως να πει το μεγάλο ναι ή το μεγάλο όχι
την κρίσιμη στιγμή. Αν δε σταθεί αντάξιος του χρέους του, είναι συνυπεύθυνος
για ό, τι θα συμβεί χωρίς κανένα ελαφρυντικό.
